اگر در جامعه، افراد آزاده اي نباشند كه عشق محرومان و ضعيفان را در دل دارند، ستمگران روزگار آنان را سياهتر مي كنند و بي دردان، تهيدستان را به روز سياه مي نشانند.در عهد كهن، رمز و راز پيدايش گروههايي از «جوانمردان» و «عيّاران»، همين روحيه خدمت به همنوع و ياري بي دفاع و پناه بودن براي بي پناهان بوده است.
برخورد كريمانه، نشان دادن نوعي «مناعتِ طبع»، «بلندهمتي» و «روحيه والا» در معاشرت با ديگران است، يعني «خود» را نديدن و براي «ديگران» در قاموسِ زندگي فردي خود، جايي باز كردن.
فتوّت و جوانمردي، زيباترين آرايش يك انسان است. به فرموده امير مؤمنان(ع):
«ما تَزَيَّنَ الأنسانُ بِزينةٍ اَجْمَلَ مِنَ الفُتُوَّةِ»(1) انسان به هيچ زينتي، زيباتر از مروّت و جوانمردي آراسته نشده است.
مفهوم فتوّت
بي دردي و بي خيالي نسبت به وضع مردم و نياز و محروميّت و مظلوميّت آنان، از مردانگـي و از مسلمانـي به دور است. از آن سو، غم مردم خوردن و حامي مظلوم بودن و ياري به بينوا رساندن، مسلماني و مردانگي است.
آيين «رادمردي» حكم مي كند كه صاحبان قدرت و مُكنت، دستي هم به سر و گوشِ محرومان بكشند و بازوي آنان را بگيرند و از زمين گيري و خاك نشيني بلند كنند، عزّت ببخشند و حرمت گزارند. اين، زكاتِ توانايي و توانگري است!
«مردانگي»، صفت برجسته و ارزشمندي است كه به يك اجتماع زنده آبرو مي بخشد. بزرگواري و كرامت نفس در برخورد با ديگران، خصيصه آزادمرداني است كه از روي فتوّت و جوانمردي، انديشه محرومان را در سر مي پرورانند و مهرشان را در دل. زندگي بي حضور چنين فرزانگاني، نه لذّت دارد، نه زيبايي. جامعه اي كه از جوانمردان خالي باشد، غبار مرگ بر چهره اش نشسته است.
اين سجيّه و خصلت عملي، ريشه در درون و انديشه دارد و از آنجا به رفتار و معاشرت و برخوردها سرايت مي كند. امام علي(ع) مي فرمايد:
«بُعْدُ المرءِ عَنِ الدنيّة فُتُوَّةٌ»(2)
جوانمردي، دور بودن انسان از پستي و فرومايگي است.
و … فرومايگي چيست، جز زور و تحقير، بي حرمتي و تكبّر، خودخواهي و حق كشي، كينه توزي و انتقام جويي، بُخل و حسادت، سخت گيري و بدرفتاري، بي وفايي و دروغ، نفاق و دو رنگي؟ …
و مردانگي چيست، جز ايثار و گذشت، عفو و مدارا، بخشندگي و نوازش، صبوري و تحمل، همت بلند و حسن خُلق، يكرنگي و وفاداري، صداقت و دلجويي؟ …
در ديد شما، «نامرد » و «پست» و «فرومايه» كيست؟ و مروّت و مردانگي كدام است؟
خواجه عبداللّه انصاري گويد:
«اگر بر روي آب رَوي، خسي باشي، و اگر به هوا پري، مگسي باشي، دل به دست آر، تا كسي باشي!»(3)
و خداوند، همين را مي پسندد و مي پذيرد و پاداش مي دهد، چرا كه دلهاي شكسته، جلوه گاه محبت خدا و اميد به درگاه او است و جوانمردي، آرامش بخشيدن به آن دلهاست. به گفته مولانا:
هزار بار پياده طواف كعبه كني قبول حق نشود گر دلي بيازاري(4)
در حديثي، اميرالمؤمنين(ع) چارچوب و استخوان بندي مروّت و جوانمردي را اين گونه برمي شمارد كه مي تواند معياري براي هر شخص جهت ارزيابي ميزان فتوّت خويش باشد:
«نِظامُ الفُتُوَّةِ اِحتمالُ عَثَراتِ الاْخوانِ وَ حُسْنُ تَعَهُّدِ الجيران.»(5)
نظام مردانگي، تحمل لغزش هاي برادران و رسيدگي شايسته به همسايگان است.
برخي از نشانه ها
نه فتوّت به ادّعا است، نه جوانمردي به سخن! رفتار و عمل، شاهد مردي و نامردي هر انسان است. فتوّت نيز تنها با عمل است كه مهر تأييد مي خورد و مقبول خاطرها مي گردد، نه با حرف و شعار.
بعضي از نشانه هاي رادمردان كه در روايات آمده، از اين قرار است: روح هاي بزرگ، ظرفيت بخشايش و گذشت نيز دارند. اما افراد حقير و فرومايه، به سرعت در صدد انتقام برمي آيند. به فرموده حضرت علي(ع):
«لَيْسَ مِنْ شِيَمِ الكرامِ تَعجيلُ الأنتقام»(6)
جامعه اي كه از آزادمردان و اهل فتوّت خالي باشد، غبار مرگ بر چهره اش مي نشيند. زندگي بي حضور چنين فرزانگان، نه لذت دارد، نه زيبايي.
شتاب و سرعت در انتقام گرفتن، از اخلاق انسانهاي بزرگوار نيست.
باز هم از كلام حضرت امير(ع) بياموزيم:
«المبادَرةُ اِلَي الْعَفوِ مِنْ اَخلاقِ الكِرامِ، المبادَرَةُ اِلَي الأنتقامِ مِن اَخلاقِ اللّئام»(7)
سرعت در عفو، از اخلاق مردان بزرگوار است و شتاب در انتقام گرفتن، از اخلاقِ فرومايگان
آغاز به نيكي
گاهي كسي از انسان چيزي مي طلبد، انسان هم پاسخ مي دهد. ولي اخلاق جوانمردانه آن است كه حفظ آبروي ديگران كني و پيش از سؤالشان، در رفع نيازشان بكوشي كه اين خصلت، مردانگي و فتوّت است و نشانه كرامت روح. به تعبير حضرت علي(ع) : «الكريمُ مَنْ بَدَءَ بِاحسانِه»(8) كريم، كسي است كه آغازگر نيكي باشد و شروع به احسان كند.
پاسخ بدي با نيكي
اين رفتار نيز، روحيه اي والا و عفوي بزرگ مي خواهد كه اگر ديگران بدي كردند و ناسزا گفتند و بي اعتنايي نمودند، تو خوبي كني و ادب و احترام نشان دهي و اگر از تو بريدند و قطع رابطه كردند، تو قطع رابطه نكني و پيوندها را نگه داري. در اينجا هم مناسب است اين كلام علوي آويزه گوشمان باشد:
«الكريمُ مَنْ جازي الأسائَةَ بالأحسانِ»(9)
جوانمرد، كسي است كه بدي را با نيكي پاسخ دهد. آري … در عفو، لذتي است كه در انتقام نيست.
عفو با قدرت
جوانمرد كسي است كه وقتي قدرت دارد و مي تواند انتقام بگيرد، درگذرد و عفو را پيشه خود سازد. علي(ع) فرمود:
«الكَريمُ اِذا قَدَرَ صَفَحَ وَ اِذا مَلِكَ سَمِحَ وَ اِذا سُئِلَ اَنْجَحَ»(10)
جوانمرد و بخشنده كسي است كه:
ـ وقتي قدرت يابد، درگذرد و ببخشايد
ـ و چون توانمند و مالك گردد، عطا كند و ببخشد،
ـ و آنگاه كه چيزي از او خواسته شود، نياز را برآورد.
غمخواري محرومان
جوانمردان به نيازمندان رسيدگي و نسبت به آنان حمايت و دلجويي مي كنند و خود را در راحت و رنج ديگران شريك مي شمارند.
به قول سعدي:
• تو كز محنت ديگران بي غمي نشايد كه نامت نهند آدمي
«پورياي ولي»، از پهلوانان نامدار و عارفي كه از مردانگي او حكايت هاي بسياري زبانزد مردم است،(11) در يك رباعي چنين سروده است:
• گر بر سر نفس خود اميري، مردي مردي نبود فتاده را پاي زدن گر دستِ فتاده اي بگيري، مردي(12)
جوانمردي همان خوشخويي، بخشندگي، مردم نوازي و رسيدگي به بينوايان است و همه اينها به شكرانه قدرت و تواني كه پروردگار عطا كرده است.
تماشاي جلوه هاي فتوّت و بزرگواري و «برخورد كريمانه» در آينه رفتار بزرگان و اسوه ها، تماشايي تر است. در بخش آينده، نمونه هايي از اين رفتارهاي زيبا و نمونه هاي تاريخي تقديم شما خواهد شد.ادامه دارد.
منابع :
1- غررالحكم (چاپ دانشگاه)، ج6، ص96.
2- همان، ج3، ص260.
3- مناجات، خواجه عبداللّه انصاري (بخش مقالات) ص35.
4- كليات شمس، جزء 6، ص298.
5- غرر الحكم، ج6، ص185.
6- همان، ج5، ص81.
7- ميزان الحكمه، ج8، ص367.
8- همان، ص365.
9- همان.
10- غررالحكم، ج7، ص346.
11- فرهنگ فارسي (معين)، بخش اعلام.
1
_پیامبر خدا (ص):
