بی تردید اعتیاد (Addiction) یکی از بلاهایی است که همه انسان ها، به ویژه جوانان را تهدید می کند. مثلث «فقر، جهل و اعتیاد»، پویایی، بالندگی، نشاط و خلاقیت را از بعضی جوانان گرفته و از آنها انسان هایی بیمار و بی خاصیت ساخته است. افزون بر آن، اعتیاد، ناهنجاری های روحی و عوارض جسمی در پی داشته و هزاران انسان را به کام مرگ فرستاده است. اعتیاد، گذشته از ایجاد اختلافات خانوادگی که در نهایت به طلاق منجر می شود، زیان های اقتصادی و فرهنگی فراوانی را نیز موجب می شود.
تعریف اعتیاد
تعریف های متعددی از اعتیاد ارائه گردیده، اما تعریف جامع و قابل قبول از سوی کمیسیون بهداشت جهانی، بدین شرح است: «اعتیاد به مواد مخدّر، مسمومیت حاد یا مزمنی است که مضر به حال شخص و اجتماع می باشد و زاییده مصرف دارویی طبیعی و صنعتی بوده و مصرف آن، عوارض روحی و جسمی را در پی دارد.»(1)
پیشینه مواد مخّدر
یکی از پرسش های مهم این است که از چه زمانی انسان با مواد مخدّر آشنا شد و سابقه اعتیاد به کدام عصر بر می گردد؟ باید گفت که بشر از هفت هزار سال قبل، از وجود یک ماده مخدّر قوی در خشخاش آگاه بوده است. در لوحه های گِلی متعلق به پنج هزار سال قبل از میلاد که از سومریان باقی مانده، از تریاک نام برده شده است. در حدود چهار هزار سال قبل از میلاد، تریاک کشیدن در چین رایج بوده است. 1500 سال قبل از میلاد، تخم خشخاش از مصر به یونان برده شد. پزشکان ترکیباتی از تریاک را برای بیماری های مختلف جسمی و روانی تجویز می کردند.(2) در ابتدا از مواد مخدّر برای معالجه دردها استفاده می شد، ولی در اثر استفاده بیشتر، زمینه اعتیاد انسان ها فراهم گردید و روز به روز گسترش یافت.
علل و زمینه های اعتیاد
عوامل متعددی در شکل گیری اعتیاد نقش دارند، با این تفاوت که میزان تأثیر گذاری آنها با هم فرق می کند. برخی نقش بنیادی دارند، ولی بعضی دیگر، زمینه ساز اعتیاد هستند. عوامل فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در فرایند شکل گیری اعتیاد، تأثیر دارند. از این رو امروزه درباره اعتیاد، در حوزه های مختلف جامعه شناسی، روان شناسی و… بحث می شود. در این جا به بعضی از عوامل اعتیاد که اهمیت بیشتری دارد، اشاره می کنیم:
1 . عوامل فردی
فقر معنوی، افسردگی، بیماری، لذت جویی، عدم اعتماد به نفس، استقلال طلبی، عدم رشد شخصیت و ناامیدی، از جمله علل گرایش به اعتیاد هستند.(3) شهید مطهری (ره) عقیده دارد که یأس و ناامیدی از آینده و فقدان معنویت، یکی از عوامل خودکشی و جذب به مواد مخدّر است. ایشان می گوید: «آمار نشان می دهد که علی رغم این همه رفاهی که در دنیای متمدن وجود دارد، آمار خودکشی ها روز به روز بالا می رود… خود این هیپی گری، یک پدیده اجتماعی است. این خودش یک نوع عکس العمل و بیزاری جویی از تمدن است و به این معناست که تمدن نتوانسته کاری برای انسان انجام بدهد… لابد گزارش هایی را که در باره پناه بردن به مواد مخدّر… آمده است، خوانده اید. پناه بردن به مواد مخدّر در آن کشورها، از همین فکر یأس و ناامیدی و بدبینی به آینده بشریت است.»(4)
2 . عوامل خانوادگی
اعتیاد یک یا چند نفر از اعضای خانواده، زمینه ساز اعتیاد دیگر اعضا می شود. والدین معتاد، غالباً فرزندان معتاد دارند، زیرا اولاً، الگوی نامناسبی برای فرزندان خود می باشند و ثانیاً، فرصت لازم را برای تربیت آنان ندارند. اختلافات خانوادگی پی آمدهایی چون: اعتیاد، خانه گریزی، انتخاب دوستان ناباب و… را برای جوانان به دنبال دارد.
در تحلیل های روان پزشکان، وجود خلأ عاطفی عمیق در فرد، زمینه مساعدی برای اعتیاد شناخته شده است. «لئون ورمسر» در تجربیات ده ساله خود درباره بیش از هزار معتاد چنین می نویسد: «هرگز معتادی را ندیدم که عواطف او عمیقاً دچار اختلال نشده باشد و در زندگی اش دست خوش تعارضات و کمبودها نباشد و به مرز میان روان پریشی و روان نژندی نرسیده باشد.»(5)
3 . علل اجتماعی
عوامل اجتماعی مانند: محیط مدرسه، دوستان ناباب، تفریحات ناسالم، بیکاری، عدم مقبولیت اجتماعی، فقر مالی و فرهنگی، رشد جمعیت، مهاجرت های بی رویه و…، در شکل گیری اعتیاد، نقش بنیادی دارند.(6) بر همین اساس است که دانشمندان برای جلوگیری از اعتیاد کودکان و نوجوانان، سالم سازی محیط مدرسه و پیش گیری از معاشرت با دوستان ناباب را مطرح کرده اند.(7) در یک تحقیق میدانی انجام شده از سوی اداره مطالعات و تحقیقات کاربردیِ اداره کل مبارزه با مواد مخدّر، علت شروع استفاده از مواد مخدّر، به میزان 62 درصد، معاشرت با دوستان ناباب اعلام شده است.(8) بی دلیل نیست که در آموزه های دینی به انتخاب دوستان صالح، سفارش و از همراهی با دوستان ناباب، نهی شده است.(9)
افزایش جمعیت و بیکاری، از دیگر عوامل اعتیاد است. افزون بر آن، در کشورهای عقب مانده، امکانات تفریحی و رفاهی کافی فراهم نیست و همین موارد نقش تعیین کننده ای در گرایش جوانان به اعتیاد ایفا می کنند.
عامل مهم دیگر، سنت ها و عقاید عامیانه است؛(10) بدین معنا که بعضی افراد مواد مخدّر را یک ماده مفید دانسته و حتی استفاده از آن را ارزش می دانند. متأسفانه در برخی از مجالس جشن و شادی، بهره گیری از مواد مخدّر به صورت یک سنت در آمده و به آن افتخار می کنند. به علاوه، در بعضی از جوامع، مواد مخدّر را دارویی شفا بخش و عامل آرامش می دانند.
4 . علل جغرافیایی و اقتصادی
ساکنان شهرها و روستاهایی که در مسیر عبور مواد مخدّر هستند، به علت سهولت دست رسی به آن و همکاری با سوداگران مرگ، بیشتر در معرض اعتیاد قرار می گیرند.(11)
فقر و بحران اقتصادی نیز از عوامل اعتیاد محسوب می گردد. معمولاً در خانواده های فقیر، افراد معتاد بیشتر یافت می شود. البته در خانواده و کشورهای ثروت مند نیز افراد معتاد وجود دارد که ریشه آن به بحران هویت، فقدان معنویت، لذت جویی، اختلالات شخصیتی، ناامیدی و افسردگی بر می گردد. طبق گزارش سازمان نظارت بر مواد مخدّر سازمان ملل، در امریکا هر دانش آموز اقلاً یک بار برای خوشی و ارضای حس کنجکاوی، از انواع مواد مخدّر مصرف می کند.(12)
5 . علل سیاسی
از آن جا که جوانان هر جامعه ا ی در صحنه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن جامعه نقش اساسی دارند، استعمارگران سعی می کنند خلاقیت، شادابی و بالندگی را از آنان بگیرند، از این رو با بهره گیری از سیاست های راهبردی نظیر: تهاجم فرهنگی و توزیع مواد مخدّر می کوشند نقش جوانان را در جامعه کم رنگ کنند و از این طریق به اهداف شوم خود دست یازند.
………………………………..
) محمدعلی کفاشیان، خودآموز ترک اعتیاد، ص 73.
2) تاج زمان دانش، معتاد کیست، مواد مخدّر چیست، ص 14 و ر.ک: محمدعلی کفاشیان، خودآموز ترک اعتیاد، ص 212 - 211.
3) همان، ص 92.
4) تکامل اجتماعی انسان به ضمیمه هدف زندگی، ص 40.
5) محمدرضا شرفی، دنیای جوان، ص 311.
6) تاج زمان دانش، معتاد کیست، مواد مخدّر چیست، ص 124 - 121.
7) حسن اسعدی،پیشگیری از اعتیاد، ص 53.
8) همان، ص 54 - 53.
9) تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ح 9860.
10) محمدعلی کفاشیان، خودآموز ترک اعتیاد، ص 101.
11) شهاب صالح پور، روش های درمان اعتیاد، ص 13 - 11.
